Дин фалсафасида мавжуд бўлган Тўрт Кўр Киши ва Фил фалсафий баҳсли ҳикояси юзасидан мулоҳаза
Ҳар бир дин Худони ўзича ҳаққоний йўл билан тасвирлайди, деган фикрни олға сурувчи бир машҳур аналогия мавжуд. Дин профессорлари, айниқса, бу фалсафий аналогияни яхши кўрадилар, чунки у барча динларнинг Худони тасвирлаш йўлларини бир хилда “тўғри” деб топиб, барча динларни тенглаштиради.
Мана ўша аналогия: тўртта кўр киши бир фил топиб олишибди. Улар ҳеч қачон филни кўрмаганликлари туфайли бу янги феноменни тушунишга ва тасаввур қилишга ҳаракат қилиб, уни пайпаслаб кўра бошлашибди. Бири унинг хартумини ушлаб, бу илон бўлса керак, деган хулосага келибди. Бошқаси эса унинг оёқларини ушлаб, уни дарахт деб тасаввур қилибди. Учинчиси унинг думини топиб, уни арқон дебди. Тўртинчи кўр киши эса филнинг ёнларини пайпаслаб кўриб, бу девордан бошқа нарса бўлиши мумкин эмас, деган хулосага келибди.
Тўртала кўр ҳам тасвирлашга уринаётган нарса битта фил эди. Лекин уларнинг ҳар бири уни бутунлай бошқача йўл билан тасвирларди.
Кўпчилик буни дунё динларидаги ўхшашлик деб ҳисоблайди – улар битта нарсани бутунлай ҳар хил йўллар билан тасвирлайдилар. Демак, кимдир шундай хулосага келиши мумкин: ҳеч бир динда ҳақиқат йўқ, лекин уларнинг барчасига муҳим асос сифатида қараш керак.
Бу кучли ва ўзига тортувчи тасаввур ва у гўёки ўзида қандайдир ҳақиқатни ушлаб тургандай кўринади.
Агар Худо чексиз, биз эса чегараланган бўлсак, унда ҳеч қайсимиз Унинг табиатини тўлиқлигича англай олмаслигимиз мантиқли, албатта. Лекин бу фалсафий аналогия орқали барча динлар одамларни Худога олиб боради, деган фикрга келиш мумкинми? Бундай хулосага келиш учун эса айрим ҳақиқатлардан кўз юмушга тўғри келади...
Биринчидан, бу ерда факт бор, яъни фил. Тўртала кўр ҳам тасвирлашга уринаётган нарса – бу фил, бошқа нарса эмас. Шу ўринда Худо ҳақида баъзи бир фактли саволлар туғилади. “Умуман Худо Ўзи мавжудми?” деган савол “Абраам Линколн умуман Қўшма Штатлар Президенти бўлганми?” деган саволга ўхшайди. Агар шундай бўлса, кимдир бунга ишонса ҳам, ишонмаса ҳам, яна кимдир буни рад этса ҳам, бу нарса барибир ўзгармай ҳақиқатлигича қолаверади. Шундай экан, хоҳ у фил ҳақида бўлсин, хоҳ Худонинг табиати ҳақида, ҳамма фикрлар ҳам бир хилда тўғри бўлавермайди.
Иккинчидан, тўртала кўрнинг ҳам тасвирлашлари ҳақиқатан нотўғри. Бу – фил, девор ҳам, арқон ҳам, дарахт ҳам, илон ҳам эмас. Уларнинг фикрлари ҳақиқатда ва бир хилда нотўғри. Энг тўғриси, бу каби сохта фалсафий диний аналогия барча динлар нотўғри, ёлғон эканини кўрсатади.
Учинчидан ва энг муҳими, бу фалсафий аналогия ҳеч қандай ўзгача бир очиқлик бермайди. Агар бу саҳнада кўра оладиган (кўра олиш қобилияти борлигини исботлай оладиган) бешинчи одам пайдо бўлганида ва у филни фил сифатида тасвирлаб берганида эди, унда бу нарса аналогияни бутунлай ўзгартириб юборган бўларди.
Тарихдаги барча диний сардорлардан ўзгача бўлган Исо Масиҳ ўзининг ўша “бешинчи одам”, Худонинг аниқ ва тўлиқ очиқлиги эканини исбот қилган. Исонинг мўъжизаларини кўрган ва сўзларини эшитганларнинг кўпчилиги Уни Ўзининг илоҳийлиги ҳақидаги гаплари учун айблаганлар. “Ана шу сўзи учун яҳудийлар Исони ўлдиришга яна кўпроқ ҳаракат қилишди. Чунки У дам олиш кунини бузибгина қолмай, балки Худони Отам деб, Ўзини Худога тенглаштирган эди”.1
Агар биз Худони қидириб топишни хоҳласак, бунга фақат Исога ишониш орқалигина эриша олишимизни У бизга айтади: “Мен ҳаёт нониман. Менинг олдимга келган одам сира оч қолмас, Менга ишонган одам ҳеч қачон чанқамас”.2
Исонинг “бешинчи одам” сифатида қанчалик ишончли эканини текширмоқчисиз? Шунчаки Кўр-Кўрона Имон Эмас мақоласига қаранг.
(1) Юҳанно 5:18
(2) Юҳанно 6:35
Ҳар бир дин Худони ўзича ҳаққоний йўл билан тасвирлайди, деган фикрни олға сурувчи бир машҳур аналогия мавжуд. Дин профессорлари, айниқса, бу фалсафий аналогияни яхши кўрадилар, чунки у барча динларнинг Худони тасвирлаш йўлларини бир хилда “тўғри” деб топиб, барча динларни тенглаштиради.
Мана ўша аналогия: тўртта кўр киши бир фил топиб олишибди. Улар ҳеч қачон филни кўрмаганликлари туфайли бу янги феноменни тушунишга ва тасаввур қилишга ҳаракат қилиб, уни пайпаслаб кўра бошлашибди. Бири унинг хартумини ушлаб, бу илон бўлса керак, деган хулосага келибди. Бошқаси эса унинг оёқларини ушлаб, уни дарахт деб тасаввур қилибди. Учинчиси унинг думини топиб, уни арқон дебди. Тўртинчи кўр киши эса филнинг ёнларини пайпаслаб кўриб, бу девордан бошқа нарса бўлиши мумкин эмас, деган хулосага келибди.
Тўртала кўр ҳам тасвирлашга уринаётган нарса битта фил эди. Лекин уларнинг ҳар бири уни бутунлай бошқача йўл билан тасвирларди.
Кўпчилик буни дунё динларидаги ўхшашлик деб ҳисоблайди – улар битта нарсани бутунлай ҳар хил йўллар билан тасвирлайдилар. Демак, кимдир шундай хулосага келиши мумкин: ҳеч бир динда ҳақиқат йўқ, лекин уларнинг барчасига муҳим асос сифатида қараш керак.
Бу кучли ва ўзига тортувчи тасаввур ва у гўёки ўзида қандайдир ҳақиқатни ушлаб тургандай кўринади.
Агар Худо чексиз, биз эса чегараланган бўлсак, унда ҳеч қайсимиз Унинг табиатини тўлиқлигича англай олмаслигимиз мантиқли, албатта. Лекин бу фалсафий аналогия орқали барча динлар одамларни Худога олиб боради, деган фикрга келиш мумкинми? Бундай хулосага келиш учун эса айрим ҳақиқатлардан кўз юмушга тўғри келади...
Биринчидан, бу ерда факт бор, яъни фил. Тўртала кўр ҳам тасвирлашга уринаётган нарса – бу фил, бошқа нарса эмас. Шу ўринда Худо ҳақида баъзи бир фактли саволлар туғилади. “Умуман Худо Ўзи мавжудми?” деган савол “Абраам Линколн умуман Қўшма Штатлар Президенти бўлганми?” деган саволга ўхшайди. Агар шундай бўлса, кимдир бунга ишонса ҳам, ишонмаса ҳам, яна кимдир буни рад этса ҳам, бу нарса барибир ўзгармай ҳақиқатлигича қолаверади. Шундай экан, хоҳ у фил ҳақида бўлсин, хоҳ Худонинг табиати ҳақида, ҳамма фикрлар ҳам бир хилда тўғри бўлавермайди.
Иккинчидан, тўртала кўрнинг ҳам тасвирлашлари ҳақиқатан нотўғри. Бу – фил, девор ҳам, арқон ҳам, дарахт ҳам, илон ҳам эмас. Уларнинг фикрлари ҳақиқатда ва бир хилда нотўғри. Энг тўғриси, бу каби сохта фалсафий диний аналогия барча динлар нотўғри, ёлғон эканини кўрсатади.
Учинчидан ва энг муҳими, бу фалсафий аналогия ҳеч қандай ўзгача бир очиқлик бермайди. Агар бу саҳнада кўра оладиган (кўра олиш қобилияти борлигини исботлай оладиган) бешинчи одам пайдо бўлганида ва у филни фил сифатида тасвирлаб берганида эди, унда бу нарса аналогияни бутунлай ўзгартириб юборган бўларди.
Тарихдаги барча диний сардорлардан ўзгача бўлган Исо Масиҳ ўзининг ўша “бешинчи одам”, Худонинг аниқ ва тўлиқ очиқлиги эканини исбот қилган. Исонинг мўъжизаларини кўрган ва сўзларини эшитганларнинг кўпчилиги Уни Ўзининг илоҳийлиги ҳақидаги гаплари учун айблаганлар. “Ана шу сўзи учун яҳудийлар Исони ўлдиришга яна кўпроқ ҳаракат қилишди. Чунки У дам олиш кунини бузибгина қолмай, балки Худони Отам деб, Ўзини Худога тенглаштирган эди”.1
Агар биз Худони қидириб топишни хоҳласак, бунга фақат Исога ишониш орқалигина эриша олишимизни У бизга айтади: “Мен ҳаёт нониман. Менинг олдимга келган одам сира оч қолмас, Менга ишонган одам ҳеч қачон чанқамас”.2
Исонинг “бешинчи одам” сифатида қанчалик ишончли эканини текширмоқчисиз? Шунчаки Кўр-Кўрона Имон Эмас мақоласига қаранг.
(1) Юҳанно 5:18
(2) Юҳанно 6:35
RSS Feed